สถาปัตยกรรม

ข้อมูลจาก:
วิทยานิพนธ์ “โบสถ์คาทอลิกในภาคกลางและภาคตะวันออกของประเทศไทย ตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา ถึงพุทธศักราช 2547” โดยวิภาวัลย์ แสงลิ้มสุวรรณ วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์สถาปัตยกรรม
ภาควิชาศิลปสถาปัตยกรรมบัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2542
*********************************************************************************************************

ชื่อโบสถ์ โบสถ์แม่พระลูกประคำ (กาลหว่าร์) กรุงเทพฯ หลังที่ 3 (หลังปัจจุบัน) สร้างในปี ค.ศ. 1891 (พ.ศ. 2434) สมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ที่ตั้งซอยวานิช 2 ถนนโยธา แขวงตลาดน้อย เขตสัมพันธวงศ์ กรุงเทพฯ

ความเป็นมาของโบสถ์
คริสตังชาวโปรตุเกสที่หลบหนีทหารพม่าที่บุกเข้ามาที่อยุธยา ซึ่งไม่ยอมรับมิสชชันนารีฝรั่งเศส แต่ยอมรับบาทหลวงชาวโปรตุเกส ได้แยกไปอยู่บริเวณที่ว่างเปล่าซึ่งเป็นที่ตั้งของวัดในปัจจุบัน โดยตั้งชื่อว่า “ค่ายแม่พระลูกประคำ”ตามชื่อรูปแม่พระที่นำมาจากอยุธยา ในช่วงแรกคริสตังในค่ายนี้ยังไม่มีวัดเป็นของตนเอง อีกทั้งไม่มีบาทหลวงโปรตุเกสมาปกครองดูแล จึงจำเป็นต้องเดินทางไปร่วมพิธีทางศาสนาที่วัดซางตาครู้ส

ต่อมาในปี ค.ศ.1786 พระเจ้าอยู่หัวได้ทรงพระราชทานที่ดินที่พวกเขาอาศัยอยู่ให้สร้างโบสถ์ จึงได้มีการสร้างโบสถ์หลังแรกบนที่ดินนี้ โบสถ์หลังแรกนี้สร้างด้วยไม้ยกพื้นสูงเพื่อหนีน้ำท่วมที่มีประจำบริเวณนี้ชื่อโบสถ์ว่า โบสถ์กาลหว่าร์มาจากชื่อรูปพระตายที่นำมาจากอยุธยา คำว่า กาลหว่าร์ คือสถานที่ที่ได้ทำการตรึงกางเขนพระเยซูเจ้าจึงเรียกชื่อรูปพระตายว่า กาลหว่าร์

คริสตังโปรตุเกสได้ขอให้พระอัครสังฆราชแห่งเมืองกัวมาปกครอง แต่ทางเมืองกัวไม่ยอมส่ง โดยมีเหตุผลว่าพวกเขามีผู้ปกครองอยู่แล้ว คือพระสังฆราชชาวฝรั่งเศส ที่ได้รับการแต่งตั้งจากพระสันตะปาปา ดังนั้น คริสตังโปรตุเกสจึงยอมรับอำนาจการปกครองของมิชชันนารีฝรั่งเศส

ในปี ค.ศ.1839 สร้างโบสถ์หลังใหม่ โดยตั้งชื่อว่า วัดแม่พระลูกประคำ แต่ชาวจีนยังคงเรียกว่า วัดกาลหว่าร์ เนื่องจากในวันที่ 2 กุมภาพันธ์ ค.ศ.1864 ได้เกิดเพลิงไหม้ครั้งใหญ่ทำลายบ้านพักบาทหลวง ตัวโบสถ์ไม่เสียหาย แต่หลักฐานทุกอย่างของวัดได้ถูกทำลายไปได้มีการสร้างโบสถ์หลังที่ 3 (หลังปัจจุบัน) ในสมัยพระสังฆราชเวย์โดยเริ่มสร้างปี ค.ศ.1891 สร้างเสร็จมีลักษณะสถาปัตยกรรมตะวันตกแบบโกธิค โดยบาทหลวงแดชาลส์ สร้างเสร็จในปี 1897 เสียค่าก่อสร้างไปทั้งสิ้น เจ็ดหมื่นเจ็ดพันบาท ได้ทำการบูรณะทาสีในปี ค.ศ.1957 และได้รับการบูรณะซ่อมแซมปรับปรุงสภาพของตัวโบสถ์และลวดลายประดับต่าง ๆ ในปี ค.ศ.1985 และยังคงมีสภาพตัวอาคารที่สมบูรณ์จนถึงปัจจุบัน

ลักษณะสถาปัตยกรรม
ผังอาคาร
มีลักษณะผังเป็นแบบกางเขนโรมัน (ROMAN CROSS) หรือละติน (LATIN CROSS) ขนาดกว้าง 23.03 เมตร ยาว 50.65 เมตร ลักษณะผังเป็นแบบสมมาตร ตัวอาคารวางตัวยาวตามแนวตะวันออก กับ ตะวันตก โดยหันหน้าโบสถ์ลงสู่แม่น้ำเจ้าพระยาทางด้านทิศตะวันตก
ภายในผังแบ่งเป็น 3 ส่วน คือ ส่วนหน้าเป็นโถงทางเข้า (NARTHEX) โดยส่วนบนของโถงทางเข้าเป็นหอระฆัง ส่วนกลางเป็นส่วนของที่ร่วมชุมนุมประกอบพิธีกรรม และส่วนด้านหลังของพระแท่นเป็นส่วนเก็บของศักดิ์สิทธิ์ที่ใช้ในพิธีกรรม ที่เรียกว่า ซาคริสเตียน (SACRISTIA) ทั้ง 3 ส่วนรวมอยู่ในโครงสร้างของอาคารเดียวกัน ภายในโบสถ์เป็นโถงโล่งมีเสาลอย 2 คู่ คือ อยู่ในแนวห้องแรกสำหรับรับพื้นบริเวณนักขับชั้นลอย 1 คู่ และบริเวณหน้าพระแท่น 1 คู่

การเจาะช่องเปิดต่าง ๆ ของอาคาร ผนังด้านทิศตะวันตกซึ่งเป็นด้านหน้าของโบสถ์มีช่องเปิด 3 ช่อง ทางด้านหน้าและด้านข้างทั้ง 2 ข้างอีกด้านละ 1 ช่อง เพื่อเข้าสู่ตัวอาคารบริเวณโถงทางเข้า และจากโถงทางเข้าสู่ภายในโบสถ์ เจาะช่องประตู 3 ช่อง โดยมีช่องกลางเป็นประตูใหญ่ และมีช่องริม ทั้ง 2 ข้างเป็นประตูเล็กข้างละ 1 ประตู ผนังด้านทิศเหนือและทิศใต้มีลักษณะเหมือนกัน คือ เป็นผนังยาวโดยมีแนวเสาเก็จ แบ่งผนังออกเป็น 9 ช่วงเสา (BAY) โดยในช่วงเสา 2 ช่วง เสาแรก ถัดจากโถงทางเข้า ผนังทั้ง 2 ช่วงเสา (BAY) ยื่นเป็นมุขหลายเหลี่ยมออกด้านข้าง ภายในมุขยื่นนี้แบ่งผนังออกเป็น 3 ด้าน ผนังกลางของด้านทั้ง 3 เจาะช่องหน้า 2 ช่องและผนังข้างทั้ง 2 ด้านเจาะช่องหน้าต่างด้านละ 1 ช่อง ช่วงเสาที่ 7 ยื่นเป็นมุข (TRANSEPT) ภายในมุขยื่นผนังด้านข้างเจาะ ช่องหน้าต่างขนาดเล็กข้างละ 1 ช่อง ส่วนผนังกลางเจาะช่องหน้าต่างขนาดเดียวกัน หน้าต่างผนังห้องอื่นทั่วไป ส่วนด้านหลังพระแท่นภายในห้องซาคริสเตียน (SACRISTY) แบ่งออกเป็น 3 ห้อง มีการเจาะช่องประตูทั้งทางด้านทิศเหนือและทิศใต้ ข้างละ 1 ประตูและเจาะช่องหน้าต่างตามแนวผนัง ผนังด้านทิศตะวันออกเจาะช่องหน้าต่าง 3 ช่องจากห้องซาคริสเตียนห้องกลางเจาะช่องสำหรับเดินออกมาหลังแนวตู้ศีลได้

องค์ประกอบภายในผังของส่วนร่วมชุมนุมประกอบพิธีกรรม แบ่งพื้นที่ออกเป็น 2 ส่วนคือ ส่วนศักดิ์สิทธิ์ (HOLY OF HOLY) ประกอบไปด้วยพระแท่นบูชา ตู้เก็บศีลมหาสนิท ที่อ่านบทอ่าน ที่อ่านพระคัมภีร์ (สำหรับประกอบพิธีภาควจนพิธีกรรม) ที่นั่งประธาน โต๊ะสำหรับเตรียมเครื่องใช้ศักดิ์สิทธิ์ บริเวณมุขยื่น (TRANSEPT) เป็นที่ตั้งแท่นเล็ก (CHAPEL) พื้นที่ส่วนที่สองคือ ส่วนที่ชุมนุมของสัตบุรุษ ประกอบไปด้วย ธรรมาสน์เก่า แนวทางเดินกลาง เก้าอี้นั่งของสัตบุรุษ ที่จุ่มน้ำเสกก่อนเข้าโบสถ์ บริเวณที่ฟังแก้บาป และบันไดเวียนสำหรับขึ้นชั้นลอยสำหรับนักขับ (ภาพที่ 78) และเป็นทางขึ้นสู่ยอดหอระฆัง ในการแบ่งพื้นที่ใช้การยกระดับของพื้นแสดงขอบเขตโดยพื้นที่เป็นส่วนที่มีความสำคัญกว่าจะมีการยกระดับให้สูงขึ้น

รูปแบบอาคาร
   มีลักษณะสถาปัตยกรรมแบบตะวันตก (ภาพที่ 71) รูปทรงอาคารเป็นแท่งสี่เหลี่ยมมีมุขยื่น 2 ข้าง ข้างละ 2 มุข ด้านสกัดแคบยาวออกไปทางด้านหลัง ด้านหน้า (ภาพที่72) แบ่งเป็น 3 ช่วงด้วยแนวเสาเก็จ ประกอบด้วยประตูโค้งแหลม 3 ประตูส่วนล่าง และหน้าต่างกลมกรุกระจกสี 3 ข้าง เหนือประตูริม เน้นช่วงกลางด้วยหอคอยสูง 4 ชั้น ยอดกรวยแหลมสูง และจั่วซุ้มประตู (ภาพที่ 80) ยื่นออกจากระนาบผนังด้านหน้า หน้าจั่วเป็นลายปูนปั้น ยอดจั่วเป็นซุ้มตั้งรูปแม่พระ ส่วนบนช่วงกลางของด้านหน้าเจาะหน้าต่างกลม (ROSE WINDOW) ขนาดใหญ่ หอสูงชั้นที่ 3 มีลักษณะเป็นแท่งสี่เหลี่ยมเจาะหน้าต่างโค้งแหลม 1 คู่ ติดบานเกร็ด ชั้นบนเป็นแท่งแปดเหลี่ยมแต่ละด้านเจาะหน้าต่างโค้งแหลมด้านละ 1 ด้าน ผนังด้านหน้าทุกชิ้นแบ่งด้วยลวดบัว รอบ ๆ ยอดของหอคอยสูงเป็นลูกกรงระเบียงล้อมรอบเหนือแนวเสาเก็จเป็นยอดแหลม (PINNACAL)

   ด้านข้าง (ภาพที่ 70) แบ่งเป็น 11 ช่วงเสา หน้าต่างช่วงล่างเป็นโค้งแหลม หน้าต่างช่วงบนเป็นหน้าต่างกลม แต่ละช่วงแบ่งเป็น 2 ชั้นด้วยลวดบัว ช่วงเสาที่ 2 และที่ 3 นับจากโถงด้านหน้ายื่นออกเป็นมุข 1 คู่และช่วงเสาที่ 8 ยื่นออกเป็นมุข (TRANSEPT) 1 คู่และที่ปลายสุดของอาคารยื่นออกเป็นมุขหลายเหลี่ยม มุขทั้งหมดสูงชั้นเดียว ผนังของมุข (ภาพที่ 81) เจาะหน้าต่างโค้งแหลม (ภาพที่ 84) ขนาดเล็กกว่าหน้าต่างผนังอาคาร (ภาพที่ 85) ยอดบนของเสาเก็จทุกด้านเป็นยอดแหลม (PINNACAL) ระหว่างยอดแหลมเชื่อมด้วยราวลูกกรงระเบียง ด้านข้างของอาคารจะมีลักษณะเด่นของการเจาะช่อง และการแบ่งผนังด้วยเสาเก็จในทางตั้งและลวดบัวในทางนอน หลังคาตัวอาคารเป็นจั่วขนาดใหญ่ คลุมยาวตลอดตัวอาคาร ส่วนมุขส่วนหน้าและท้ายอาคารมีหลังคาโค้งคลุมเฉพาะ ส่วนมุขช่วงเสาที่ 8 อยู่ระหว่างส่วนศักดิ์สิทธิ์ กับส่วนชุมนุมเป็นหลังคาจั่วเปิดเล็ก ๆ สูงเท่าระดับตัวอาคารหน้าบันเจาะช่องหน้าต่างกลมประดับกระจกสี ขอบของจั่วเป็นลายปูนปั้นคล้ายใบอะแคนทัส ยอดจั่วมีลักษณะเป็นยอดอ่อนของต้นไม้

   ภายในโบสถ์เป็นโถงโล่งขนาดใหญ่ มีทางเดินกลางเชื่อมจากด้านนอกสู่ด้านใน (ภาพที่ 76) บริเวณแท่นบูชา (ภาพที่ 74) มีโค้งแบบประตูชัยโรมันขนาดใหญ่ แบ่งที่ว่างระหว่างส่วนศักดิ์สิทธิ์กับส่วนชุมนุมของสัตบุรุษ ด้านหน้าจากประตูทางเข้า มีเสากลม 2 กลุ่มรับพื้นชั้นลอย ซึ่งอยู่ด้านหน้าทำให้ระนาบของเพดานด้านหน้านี้ต่ำกว่าด้านใน มีลวดลายพื้นที่ปูด้วยกระเบื้องซีเมนต์ลายแบ่งระหว่างทางเดินและบริเวณที่นั่งของสัตบุรุษ พื้นบริเวณส่วนศักดิ์สิทธิ์และปีกมุขเป็นพื้นหินอ่อน ลักษณะผนังภายใน (ภาพที่ 79) เจาะช่องหน้าต่างเหมือนภายนอก หากแต่เห็นความหนาของผนังอาคารบริเวณที่เชื่อมกับมุข เจาะเป็นช่องโค้งแหลมขนาดใหญ่ตกแต่งด้วยลวดบัว ส่วนล่างของผนังเจาะเป็นช่องโค้งแหลมต่อกันเป็นช่วงๆ ส่วนบนของผนังเจาะช่องระบายอากาศกลมลวดบัวและประดับด้วยลายเถาองุ่นทำสีปิดทองบางส่วนโดยรอบผนังทุกด้าน ผนังบริเวณหัวโบสถ์เป็นผนังโค้ง มีเสากลมปิดทอง 4 ด้าน แบ่งผนังเป็นช่วง ๆ ผนังช่วงกลางเป็นช่องเว้า (NICHE) ขนาดใหญ่ตั้งรูปแม่พระ ส่วนด้านข้างเป็นช่องเว้าขนาดเล็กตั้งรูปนักบุญยาโกเบ และนักบุญเบเนดิกโต ข้างละ 1 องค์ ส่วนล่างของผนังเป็นช่องประตูเปิดเข้า-ออกห้องซาคริสเตียนด้านหลัง ผนังส่วนหน้าชั้นระหว่างบริเวณส่วนศักดิ์สิทธิ์กับส่วนชุมนุม ส่วนบนเจาะช่องเว้า (NICHE) ตั้งรูปนักบุญเยโรมีโนและนักบุญอันนา ส่วนช่วงล่างเป็นช่องทางเดิน แต่เดิมระหว่างส่วนศักดิ์สิทธิ์และส่วนชุมนุมจะมีรั้วเตี้ยกั้นแบ่งไว้เฉพาะ แต่ปัจจุบันได้รื้อออกแล้ว ภายในโบสถ์จะมีส่วนของธรรมาสน์เก่า (ภาพที่ 77) อยู่บริเวณด้านซ้ายมือค่อนไปทางด้านหน้าลักษณะฝ้าเพดาน มีการตกแต่งเขียนสีเห็นโครงสร้างหลังคาบางส่วนโดยเน้นส่วนโครงสร้างหลังคาด้วยสีน้ำตาลเข้ม

ฝ้าแบ่งเป็นช่วง ๆ ฝ้าส่วนที่นั่งสัตบุรุษส่วนกลางเป็นลายดวงดาวอยู่ในวงกลมและที่รอบทั้ง 4 ด้านมีรูปสัญลักษณ์เอ็ม 2 ตัวซ้อนกัน หมายถึง แม่พระ ส่วนฝ้าเพดานบริเวณหัวโบสถ์เป็นฝ้าโค้ง เห็นโครงสร้างของหลังคาบางส่วนแบ่งฝ้าเป็นช่วง ๆ โดยแต่ละช่วงเป็นสัญญลักษณ์ หมายถึง แม่พระ (ซ้ายไปขวา) ปราสาทดาวิด สำนักพระญานสุขุม ดาวประจำรุ่ง หีบพระบัญญัติ กุหลาบสวรรค์ เคหะทองคำ ภาชนะยอดศรัทธา ปราสาทงา แต่ละชื่อมีความหมายเฉพาะ ลวดลายต่าง ๆ เป็นการเขียนสี และปิดทอง ในแนวฝ้าโดยรอบที่เชื่อมกับผนังเป็นลายซุ้มโค้งแหลมต่อกันเป็นแนวทั้งอาคารภายใน อาคารมีช่องหน้าต่างกระจกสีกว้างและสูงทำให้ภายในมีบรรยากาศที่ค่อนข้างโปร่งและได้ความสว่างจากแสงภายนอก

เทคนิคการก่อสร้าง
ตัวอาคารผนังก่ออิฐฉาบปูนโครงสร้างอาคารเป็นแบบผนังรับน้ำหนัก (BEARING WALL) โดยมีเสาเก็จ หรือผนังยัน ที่เกิดขึ้นจากการเพิ่มความหนาของผนังช่วงที่ต้องรับโครงสร้างหลังคาทำให้สามารถช่วยรับแรงถีบจากโครงสร้างหลังคาได้ สามารถเจาะช่องหน้าต่างได้กว้าง โครงสร้างหลังคาเป็นโครงสร้างไม้ลักษณะเป็นโครงถัก มีการใช้ลวดสลิงขนาดใหญ่ดึงระหว่างโครงสร้างแทนการใช้ไม้ ส่วนของโครงบริเวณหัวโบสถ์มีลักษณะเป็นโวลท์ครึ่งซีก